Category Archives: Toor’n an de brink

Op foto’s en prentbriefkaarten van de in het kerkgebouw van de hervormde kerkgemeente aan de brink van Deever ingebouwd geraakte gemeentelijke toren valt op dat vòòr de grote restauratie van het bouwwerk in de vijftiger jaren van de vorige eeuw de wijzerplaten tegen de toren bóven de galmgaten zaten en na de restauratie náást de galmgaten. De grote vraag is hoe dat zo is gekomen.

De Koninklijke Eijsbouts, voorheen de Nederlandse Fabriek van Torenuurwerken B. Eijsbouts C.V., in Asten verschafte welwillend enige gegevens. Dit bedrijf stuurde kopieën van correspondentie met de gemiente Deever uit 1955 en 1956, waaronder ook een kopie van een document over de plaats van de wijzerplaten tegen de gemeentelijk toren an de brink van Deever.

Het door een vertegenwoordiger van Koninklijke Eijsbouts opgestelde document ‘Bemerkingen omtrent de plaats van de wijzerplaten of cijferringen tegen de toren te Diever’ gericht aan het college van burgemeester en wethouders van de gemiente Deever luidt als volgt:

De bezwaren tegen de vroegere plaats (boven de galmgaten, redactie) van de wijzerplaten zijn de volgende
a)
Bij de restauratie is gebleken dat achter de thans verwijderde wijzerplaten van oorsprong een hoger doorlopende spitsboog van de galmgaten is weggewerkt. Aan één zijde is de oorspronkelijke toestand terug te vinden. Het herstel van deze bogen in oorspronkelijke toestand zal wel de wens van Monumentenzorg zijn. In dat geval is voor de wijzerplaten geen plaats meer, daar de ruimte tussen boog en dakrand slechts 90 cm bedraagt. Een wijzerplaat van 90 cm rond of vierkant tegen deze toren is beslist te klein en dan is het beter geen tijdsaanwijzing aan te brengen.
b)
De bereikbaarheid van de wijzerplaten van buitenaf en van de verbindingen binnen is ongelukkig. Voor het onderhoud is dit een betrekkelijk bezwaar, daar bij opnieuw vergulden een leidekker nodig is voor het afhalen van de borden.
c)
Deze plaats is echter beslist af te raden als elektrische verlichting van de tijdsaanwijzing wordt verlangd, daar het onderhoud van de verlichting (vervangen lampjes) dan zeer moeilijk en zeer kostbaar wordt.

Een andere plaats van de wijzerplaten tegen de torenmuur is denkbaar, bijvoorbeeld op de hoeken of onder de galmgaten. Op de hoeken wordt de bereikbaarheid nog slechter dan in het midden. Onder de galmgaten is de tijdsaanduiding slechts voor enkele omwonenden van nut en dan nog in de zomerdag verscholen achter de omstaande bomen.

Voordelen bij plaatsing van de cijferringen tegen de spits zijn:
a)
De cijferringen worden prima bereikbaar via thans te maken luiken van ongeveer 40 x 50 cm in de torenspits, welke nu onder de wijzeras gemakkelijk kunnen worden aangebracht.
b)
De cijferringen kunnen groter worden uitgevoerd, namelijk met een diameter van ongeveer 1,70 meter in plaats van 1,40 meter, bij een zo groot mogelijke duidelijkheid van goud tegen een leien achtergrond.
c)
De verbindingen met het uurwerk in de toren zijn daardoor ideaal op te stellen en vanaf een ideale plaats bereikbaar, namelijk de vloer (aanzet) van de spits, dus niet als thans juist boven de zware houten klokkenstoel.
d)
Een hogere plaats en daardoor een hoger nuttig effect voor de gehele gemeente.

Uiteindelijk werden de vier wijzerplaten met de roodkoperen cijferringen van 1,70 m diameter na overleg met Monumentenzorg niet bóven de galmgaten, niet ónder de galmgaten, niet tégen de spits en niet óp de hoeken geplaatst, maar net náást de galmgaten – zie ook afbeelding 1 – vanwege het voordeel van een gunstige plaats in de toren van de verbinding van de wijzers met de aandrijfmotor en het voordeel van de grotere wijzerplaten. Zo konden ook de doorlopende spitsbogen van de galmgaten weer in het zicht komen. Zie afbeelding 1. De cijferringen werden voorzien van elektrische verlichting.

De redactie van ut Deevers Archief heeft bijgaand afgebeelde kleurenfoto gemaakt op woensdag 17 mei 2023, tijdens de vervanging van het oude leien dak door een nieuw leien dak.

Afbeelding 1 – © Ut Deevers Archief – 17 mei 2023 – Alle rechten voorbehouden

In 1943 vorderden de Duitsers de grote klok -de mannenklok- met een diameter van 85 cm en een gewicht van 428 kg en de kleine klok -de vrouwenklok- met een diameter van 74 cm en een gewicht van 290 kg voor hun oorlogsindustrie. De mannenklok werd na de oorlog aangetroffen in een opslagplaats in Hamburg. De vrouwenklok is nooit meer teruggevonden.

Ten behoeve van de restauratie van het uurwerk en de klokken in de toren gaf de gemeente Diever op 27 december 1955 de N.V. Nederlandse Klokkengieterij B. Eijsbouts te Asten niet alleen opdracht voor het gieten van een nieuwe vrouwenklok, maar ook voor het plaatsen van een moederklok, een motorgedreven wijzerwerk en slagwerk, vier roodkoperen cijferringen, vier stel wijzers, elektrische verlichting van de cijferringen, een schakelklok (quasimodo) met automatisch week- en zondagschakelprogramma voor twee klokken, een nieuwe hamer voor de uurslagklok, een nieuwe klepel voor de mannenklok, het draaien van de mannenklok, nieuwe luidassen, nieuwe luidwielen, nieuwe lagers en elektrisch aangedreven luidapparaten.

Van belang is te lezen wat klokkengieterij Eijsbouts in haar toelichting op de offerte van 3 december 1955 over de klokken van de toren van de gemeente Diever schreef:

Betreffende de bestaande luidklok en de nieuw te leveren luidklok het volgende.
Het was voor ons zéér interessant bij de opgravingen de oude klokvormen te kunnen zien van de eerste ter plaatse gegoten luidklok (in de Romaanse tijd, redactie), welke vermoedelijk bij de brand (in 1759, redactie) is gesmolten, gezien de mededeling hieromtrent op de nu aanwezige oude klok.
De stemming van de aanwezige klok stemt overeen met de diameter, dat wil zeggen een lage B of een hoge Ais, echter dichter bij de Ais komende. De hierbij in diameter bijkomende nieuwe klok zal een lage Cis of een hoge C moeten worden, derhalve min of meer tussen C en Cis gelegen. Het gewicht hiervan zal ongeveer 260 kg moeten zijn.
Nu de gelegenheid hiertoe aanwezig is, zouden wij u willen voorstellen de nieuwe klok te stemmen in aanwezigheid van de oude klok, die dan tevens een goede en wenselijke schoonmaakbeurt krijgt door zandstralen. Tegelijk kan dan de nieuwe luidas en klepel precies passend worden gemaakt en daarmede dan tevens het luidtempo goed passend met de nieuwe klok geregeld worden.

En zo gebeurde het. De grote klok werd vervoerd naar de fabriek in Asten om de hiervoor beschreven werkzaamheden te kunnen uitvoeren. De kleine luidklok kreeg een diameter van 77 cm en een gewicht van 260 kg. De klok kreeg een C/Cis toon.

De gemeente besloot op 2 juni 1956 dat op de in bestelling zijnde kleine luidklok het volgende opschrift moest worden geplaatst: In 1943 door ‘s vijands hand versmolten tot geweld, werd ik in 1956 opnieuw gevormd. Nu roep ik de levenden, wanneer zij God zoeken en begeleid de doden, opdat zij Hem vinden.

Voorts moest op de nieuwe kleine klok worden vermeld: Gegoten door Nederlandse Klokkengieterij B. Eijsbouts te Asten voor de gemeente Diever.

Bronnen:
– Correspondentie tussen de gemiente Deever en N.V. Klokkengieterij B. Eijsbouts te Asten uit de jaren 1955, 1956 en 1957.
– Het Mirakel, Klaas Kleine, Deever, maart 2000.

Afbeelding 1
De nieuwe klok, de vrouwenklok, is de kleinere klok aan de rechterkant (foto uit de verzameling van de gemiente Deever).

In de Nieuwe Drentse Volksalmanak: jaarboek voor geschiedenis en archeologie, uitgave 2008, was opgenomen het artikel Drentse kerkklokken in Duitse smeltkroezen van H.M. Luning. In het artikel is op bladzijde 64 van de volksalmanak de volgende tekst (afbeelding 1) over de kerkklokken in de gemiente Deever tijdens de Tweede Wereldoorlog te lezen. 

Diever.
In de hervormde dorpskerk hingen voor de oorlog twee klokken, de mannenklok van 428 kg en de vrouwenklok van 290 kg. Beiden waren in 1764 na een blikseminslag hergoten door Johannes Borchhard, een klokkengieter uit Noord-Duitsland, die zich in Groningen had gevestigd. Beide klokken werden op 16 februari 1943 uit de toren gehaald. Een klok uit Nijhuizum (Fr.) werd alarmklok voor Diever.
De mannenklok van Diever kwam uit Hamburg via Groningen terug en werd op 15 augustus 1946 weer opgehangen in de toren. De vrouwenklok bleef vermist. Dit was min of meer voorgeprogrammeerd, omdat deze klok op de eerste smeltlijst stond en de mannenklok op de vijfde lijst. Het was één van de moeilijke keuzes die Westra van Holthe heeft moeten maken.
Pas in 1956 werd de verdwenen klok van Diever vervangen. In de toelichting die Eijsbouts bij de offerte va 3december 1955 geeft, lezen we: “De stemming van de aanwezige klok stemt overeen met de diameter, dat wil zeggen een lage B of een hoge Ais, echter dichter bij de Ais komende. De hierbij in diameter bijkomende nieuwe klok zal een lage Cis of een hoge C moeten worden, derhalve min of meer tussen de C en de Cis gelegen. Het gewicht hiervan zal ongeveer 260 moeten zijn. Nu de gelegenheid daartoe aanwezig is, zouden wij U willen voorstellen de nieuwe klok te stemmen in aanwezigheid van de oude klok, die dan tevens een goede en wenselijke schoonmaakbeurt krijgt door zandstralen. Tegelijk kan dan de nieuwe luidas en klepel precies passend worden gemaakt en daarmede dan tevens het luidtempo goed passend met de nieuwe klok geregeld worden.” En zo gebeurde het dat de grote klok werd vervoerd naar de fabriek in Asten. De nieuwe klok kreeg een C/Cis toon. Het opschrift luidt: In 1943 door ’s vijands hand versmolten tot geweld, werd ik in 1956 opnieuw gevormd. Nu roep ik de levenden wanneer zij God zoeken en begeleid de doden, opdat zij hem vinden. Gegoten door de Nederlandse Klokkengieterij B. Eijsbouts te Asten voor de Gemeente Diever.” ’s Morgens op bevrijdingsdag 1957 werden de klokken in de juist gerestaureerde toren voor het geluid.
De 40 kg zware van de vroegere katholieke kapel te Zorgvlied, gegoten in 1897 door Petit en Fritsen, was in de later aldaar gebouwde hervormde kerk gehangen en is bewaard gebleven, omdat ze ter plaatse voor alarmdoeleinden gebruikt zou worden. Burgemeester Meiboom had namelijk geprotesteerd, omdat de klok van Diever niet te horen was in het verre Zorgvlied. In de nieuwe katholieke te Zorgvlied werd in 1924 een grotere klok gehangen, die op de lijst voor vordering ontbreekt.

Aantekeningen van de redactie van ut Deevers Archief
De toren en de klokken in de toren aan de brink van Deever waren van de burgerlijke gemiente Diever en niet van de hervormde gemiente Deever. De grote vraag is dus wat J. Westra van Holthe te Assen, secretaris van het College van Toezicht op de Hervormde Gemeenten in Drente van doen had met het vorderen van de klokken in de toren aan de brink door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog.

Afbeelding 1

De redactie van ut Deevers Archief is een fervent verzamelaar van afbeeldingen van de gemeentelijke toren aan de brink van Deever en wil al die afbeeldingen graag tonen aan de zeer gewaardeerde bezoekers van ut Deevers Archief. Het staat de zeer gewaardeerde bezoekers van ut Deevers Archief vrij een goede scan van eigen afbeeldingen van de gemeentelijke toren naar de redactie te sturen voor opname in ut Deevers Archief.
De hier afgebeelde zwart-wit van de indrukwekkende westzijde van de gemeentelijke toren an de brink van Deever is gemaakt in december 1971, de redactie weet de precieze datum niet. De redactie weet ook niet wie de maker is van deze mooie foto. De originele afbeelding is aanwezig in de Beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
En dan te bedenken dat de westkant van de gemeentelijke toren vóór de grote restauratie in de vijftiger jaren van de vorige eeuw geen wijzerplaat had en ook geen toegangsdeur had..
De redactie heeft de kleurenfoto gemaakt op donderdag 22 april 2021.