In het Nieuwsblad van het Noorden verscheen op dinsdag 8 mei 2001 het volgende bericht over de joden in de rijkswerkkampen Diever A en Diever B an de Woaterseweg bee Hoeve aan den Weg in 1942 in de Tweede Wereldoorlog.
Werkkampen als voorportaal van de dood
Kamp Westerbork heeft in de annalen een even treurige als bekende klank gekregen. Van hieruit werden talloze joden gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Op 15 juli 1942 vertrok de eerste trein. Aan boord 1137 slachtoffers, bestemming Birkenau. Minder bekend is wellicht dat daarvóór ook al vele joden in Drenthe waren. In 1941 besloten den Duitsers joden uit Amsterdam naar zogeheten rijkswerkkampen in Diever, Geesbrug, Gijsselte, Kremboong (bij Hoogeveen), Mantinge, Orvelte, Stuifzand en Vledder te sturen. Aan dit deel van de joodse geschiedenis is vrijwel het gehele jongste nummer van Opraekelen, het orgaan van de Historische Vereniging Gemeente Diever, gewijd. Er is een schat aan informatie bijeen gebracht in dit nummer.
Wij concentreren ons voor dit verhaal op de persoon van Philip Wertheim. Van hem is een aantal brieven uit de periode van mei tot juli 1942 bewaard gebleven, dat nu is opgenomen in het historisch tijdschrift. Daaruit blijkt hoe hij en zijn mede-kampbewoners zich al snel grote zorgen maken voor de toekomst. Philip stuurde de brieven naar zijn in Amsterdam achtergebleven familie. Ze zijn nu in het bezit van zijn neef Nathan Wertheim, die destijds 14 jaar was.
Philip Wertheim was 34 toen hij omstreeks 1 mei 1942 naar het werkkamp Diever moest vertrekken. Van zijn vak was hij vertegenwoordiger bij een Amsterdamse firma in textiel. Direct na aankomst in Diever zette hij zich aan het schrijven van brieven, onder anderen aan zijn vrouw Ina, maar ook aan zijn broer Willem, diens vrouw Ali en hun kinderen. Uit de eerste brief blijkt dat het werk op de heide zwaar is. De werkdagen zijn lang: van 7.00 uur tot 17.30 uur. Het eten is op zich wel goed, maar de portie zijn klein. “Je hebt voortdurend honger.” Wertheim vindt dat hij wel op een gezellige kamer terecht is gekomen: dat is tenminste een lichtpunt. Spoedig daarna beraamt hij een list om terug naar Amsterdam te kunnen. Hij grijpt zijn slechte gebit aan om vreselijke maag- en hoofdpijn voor te wenden. Zijn broer moet bij hun huisarts in Amsterdam een attest proberen te bemachtigen, waarin dit ongemak bevestigd wordt. Philip hoopt dat hij op grond van zo ’n document terug naar huis mag. In latere brieven komt hij er steeds op terug. Het was, zoals later zou blijken, vergeefse hoop… Ondertussen worden de mannen in Drenthe zoveel mogelijk gesteund door de familie in Amsterdam, die zaken zoals voedsel en boeken naar de werkkampen stuurt.
Wertheim blijft in zekere zin de moed erin houden, maar in juli verandert de toonzetting van zijn brieven dramatisch. In de kampen is bekend geworden dat de Nederlandse joden worden afgevoerd naar Duitsland. Ook in het werkkamp waarin Wertheim zit, hebben velen hun aanstaande vertrek aangekondigd gekregen. Wertheim zelf heeft goede hoop dat hij ‘er buiten kan blijven’. In de paar brieven die nog volgen wordt de stemming echter voelbaar wanhopiger. Philip Wertheim begint te beseffen dat ook hij naar Duitsland moet. Wat hem daar te wachten staat weet hij nog niet, getuige zijn opmerking blij te zijn dat zijn vrouw Ina – die nog in Amsterdam is – met hem mee zal gaan. De brief waarin dit staat, dateert van 14 juli 1942. Tien dagen later maakt Philip Wertheim deel uit van een groep joden die in de nacht te voet moeten vertrekken naar het inmiddels ingerichte kamp Westerbork. Daar zal hij inderdaad zijn Ina terug zien. Op 26 oktober van hetzelfde jaar gaan Philip en Ina op transport naar Polen. Ina werd drie dagen later al vergast in Auschwitz. Philip ondergaat 1 december 1942 hetzelfde lot, ook in Auschwitz. Zo blijkt uit de geschiedschrijving in Opraekelen dat de rijkswerkkampen van Drenthe voor vele Nederlandse joden het voorportaal waren voor de dood.
Aantekeningen van de redactie van ut Deevers Archief
Met het in het artikel genoemde blad Opraekelen wordt Opraekelen 01/1 (maart 2001) bedoeld. Opraekelen is het nog steeds uitgegeven papieren blad van de Historische Vereniging Vroegere Gemeente Diever.
De in het bericht opgenomen afbeelding van de barak, waarin de kantine was gevestigd, is te zien op een vierluiks-ansichtkaart van rijkswerkkamp Diever A.
